اخبار جعلی در دورانی که فضای مجازی ارزش بالایی پیدا کرده، به یکی از بزرگ ترین چالش های جهان تبدیل شده است. این موضوع حتی نگرانی سازمان ملل متحد را برانگیخته و سازمان ها و نهاد ها در پی تدابیری در جهت حل این مشکل هستند.

تیک نیوز- امروزه شاهد شایعات و اخبار بسیاری در  تمام عرصه ها هستیم که این موضوع  به یکی از بزرگترین معضلات جامعه تبدیل شده است. افرادی که از سواد رسانه ای بالایی برخوردار هستند، از راه های مقابله با آن مطلعند. اما دیگر افراد محتواها را همان طور که تهیه شده، دریافت می کنند. در این مقاله به توضیح اخبار جعلی و علت انتشار آن پرداخته و به دنبال راه های شناسایی آن خواهیم بود.
اخبار جعلی در دورانی که فضای مجازی ارزش بالایی پیدا کرده، به یکی از بزرگ ترین چالش های جهان تبدیل شده است. این موضوع حتی نگرانی سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا را برانگیخته است و سازمان ها و نهاد ها در پی تدابیری در جهت حل این مشکل هستند زیرا که اخبار جعلی همواره قصد گمراه سازی اذهان عمومی را داشته و این مسئله می تواند به بلایای بزرگی در سطح جهانی بیانجامد. هم¬چنین در عصر تکنولوژی، سرعت تولید و انتشار خبر افزایش پیدا کرده و اطلاع رسانی را بسیار آسان تر کرده است. در پی این موضوع، شاهد افزایش خبرهای تحریف شده و جعلی هستیم. البته که این پیشرفت ها در زمینه ی شناخت راه هایی برای شناسایی اخبار جعلی موثر بوده است، اما به دلیل زیاد بودن اخبار، بررسی آن ها دشوار خواهد بود.
امروزه افراد علاوه بر دستیابی به اخبار محلی، علاقمند به اطلاع از اخبار ملی و حتی جهانی هستند و حتی گاها نیازمند این اطلاع رسانی هستند. مانند اهمیت داشتن نتیجه انتخابات آمریکا بر دیگر کشور¬ها. بنابراین داشتن اطلاعات و آگاهی در برابر اخبار جعلی می تواند بسیار موثر باشد.
فرانسیس فوکویاما فیلسوف آمریکایی در این باره می گوید: به نظر می رسد مردم هرچه را که در اینترنت می خوانند، باور می کنند و معتبرش می دانند. چرا که میان تولید کننده و مصرف کننده اطلاعات هیچ واسطه ای وجود ندارد که همچون اخباری که در گذشته منتشر می شد، آن را اعتبار سنجی کند. اکنون روسیه، چین و کشور¬های دیگر نقشی فعال در از بین بردن اعتبار اطلاعات بر عهده گرفته اند که این خود شیوه ای جدید از جنگ است. هم زمان، مردم حاضرند هر چیزی را باور کنند و اهمیتی به صحت آن ها نمی دهند. از سوی دیگر، می توانیم بگوییم که نهاد ها همیشه تحت کنترل نخبگان بوده اند و این نهاد¬ها و کنترل بر آن ها با حضور اینترنت ضعیف می شوند. شاید دموکراسی ها بدون میزانی از کنترل از سوی نخبگان نمی¬توانند عملکرد خوبی داشته باشند، ولی پاسخ قطعی را باید منتظر ماند و در سال های پیش رو دید (فوکویاما, 1396, ص. 45).
کال بکرمن، ستون نویس روزنامه نیویورک تایمز، طی یادداشتی برای این روزنامه با عنوان هفتاد سال اخبار جعلی، عملکرد رسانه های روسی در دوران اتحاد جماهیر شوروی را در چارچوب گردش اطلاعات سوژه خبری قرار داد. وی نوشت: میخائیل گورباچف آخرین رئیس دولت این کشور، در تابستان 1990 میلادی و برهه زمانی حساس که کشورش رو به فروپاشی بود، در گفت¬و¬گویی با مجله نیویورک تایمز اعلام کرد که من از دروغ بیزارم. این جمله فقط به این دلیل انقلابی است که از دهان یکی از رهبران شوروی خارج شده است. بکرمن در ادامه تاکید می کند: اتحاد جماهیر شوروی بزرگ ترین نمونه کشوری است که در قرن بیستم از تبلیغات و اطلاعات برای کنترل و محدود کردن شهروندانش یعنی ارائه 70 سال اخبار جعلی استفاده کرد (ایرنا, 1396).
نکته ی  قابل توجه در تحقیقات موجود در زمینه ی  اخبار جعلی، این است که تعریف دقیق و جامعی از مفهوم خبر جعلی، در میان آن¬ها مشاهده نمی شود. برخی پژوهش ها هیچ تعریفی از این مفهوم ارائه نکرده اند و پیش از هرگونه بحث مفهومی و نظری در ارتباط با آن، به شناسایی مصادیق مرتبط با اخبار جعلی پرداخته اند. برخی از منابع نیز هر چند سعی کرده اند این مفهوم را تعریف کرده و چیستی آن را بیان کنند، اما به نظر میرسد با توجه به گسترده بودن مفهوم و چندجانبه بودن آن، اغلب تعاریف ارائه شده در مطالعات مورد اشاره، از جامعیت و دقت مطلوبی برخوردار نیست. یکی از تعاریف مناسبی که در میان منابع مذکور برای اخبار جعلی ذکر شده این است: اخبار جعلی عمدتا نتیجه زمینه زدایی و تفکیک هستند؛ آنها اغلب حاوی سطح پایینی از حقیقت هستند، اما بعد از چند چرخش، پیام اصلی آن گم شده و یک روایت جدید به وجود می آورد.
با توجه به توضیحات داده شده، در سال های اخیر، اخبار جعلی مورد توجه محققان و اندیشمندان زیادی قرار گرفته است و در این زمینه کتاب ها، مقالات و پایان¬نامه های زیادی به نگارش در آمده است.

تاریخچه اخبار جعلی
در ارتباط با تاریخچه اخبار جعلی، دیدگاه های متفاوتی در منابع مختلف به چشم میخورد؛ این دیدگاه ها را می¬توان در چهار دسته زیر قرار داد:
1.    دیدگاه های معتقد به اخبار جعلی به عنوان میراث عصر جدید:
این دیدگاه، پدیدۀ اخبار جعلی را منحصر به عصر جدید می¬داند. به عنوان نمونه، لارکین، اخبار جعلی را از بزرگترین میراث های مرتبط با اطلاعات در انتخابات 2016 آمریکا دانسته. وی در جایی دیگر نیز اشاره می کند که مفهوم اخبار جعلی به سال 2016 و انتخاب دونالد ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا باز می گردد و اصطلاحی است که به وسیله ی رئیس جمهور ترامپ طی انتخابات سال 2016 مورد استفاده قرار گرفت. لیناندر (2016) نیز به این موضوع اشاره می کند که مفهوم اخبار جعلی به سال 2016 و انتخاب دونالد ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا باز می گردد.
2.    دیدگاه های معتقد به برجسته شدن اخبار جعلی در عصر جدید:
در این زمینه شیرست (2018) معتقد است در سال 1785 توماس جفرسون به این نکته اشاره کرد که تاثیرگذار ترین وسیله ای که مردم را در جریان اخبار قرار می دهد، مطبوعات عامه است. وی در آن زمان گفت باید قوانینی باشد که نویسنده ها هر خبری را منتشر نکنند. اخباری که درست نیست و یا احتمال غلط بودن آن وجود دارد، نباید منتشر شود. این اخبار برای افرادی که سواد تشخیص اخبار غلط از درست را ندارند، مضر است. این گفته ی جفرسون اکنون پس از 233 سال مجدداً برجسته شده و مردم امروزه بین تشخیص اخبار جعلی و صحیح ناتوان شده اند.
بارسلی (2018) نیز معتقد است در صورتی که تبلیغات را به عنوان یک زیر مجموعه برای اخبار جعلی بپذیریم، تاریخچه ی اخبار جعلی در قالب تبلیغات به بیش از دو هزار سال گذشته خواهد رسید و حتی اگر تبلیغات را به عنوان اخبار جعلی در نظر نگیریم، باز هم تاریخچه ی اخبار جعلی غیر تبلیغاتی، مدت ها پیش از شروع عصر دیجیتال بوده است. با وجود این در عصر دیجیتال شاهد برجسته شدن اخبار جعلی و تفاوت آن در مقایسه با گذشته هستیم.
3.    دیدگاه های معتقد به تغییر در ماهیت اخبار جعلی و تبدیل آن به یک پدیدۀ جدید:
این دیدگاه را می¬توان در ادامه ی دیدگاه قبل مطرح کرد. بدین ترتیب که در این دیدگاه، اعتقاد به قدمت اخبار جعلی و  برجسته شدن آن در عصر جدید وجود دارد. با این تفاوت که طبق این دیدگاه، تفاوت اخبار جعلی گذشته و زمان حاضر به اندازه ای است که میتوان آن¬ها را به دو گونه ی متفاوت اخبار جعلی سنتی و اخبار جعلی مدرن تقسیم کرد. دایس (2017) این دیدگاه را مطرح کرده و معتقد است اخبار جعلی از قرن ها پیش وجود داشته اند. هرچند در گذشته اطلاعات دروغ معمولا پروپاگاندا و تبلیغات، روزنامه نگاری زرد، نظریه های توطئه یا هکس یا حقه نامیده می شدند. این در حالی است که اخبار جعلی مدرن را می توان در انتخابات ریاست جمهوری 2016 آمریکا مشاهده کرد.
4.    دیدگاه های معتقد به قدمت اخبار جعلی و آگاهی نسبت به آن در عصر جدید:
لیناندر(2018) به این موضوع اشاره می‌کند که مفهوم اخبارجعلی به سال 2016 و انتخاب دونالد ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا بازمیگردد. با این حال اشاره می‌کند که وقایع ریاست جمهوری آمریکا و انتخاب ترامپ، دلایل و علت هایی برای بروز اخبار جعلی نیست؛ بلکه نشانه هایی از جامعه ای است که اکنون در آن زندگی می‌کنیم.
کوک، لوندوفسکی و اکر (2017) به این موضوع اشاره کرده اند که اخبار جعلی همواره وجود داشته و این در حالی است که در عصر حاضر، شاهد آگاهی نسبت به اخبار جعلی و اطلاعات غلط هستیم. این آگاهی و داشتن تفکر انتقادی، میتواند به واکسینه شدن در برابر اخبار جعلی منجر شود (مجدی زاده & موسوی حق شناس , 1399, ص. 102-104).
پس می توان نتیجه گرفت که اخبار جعلی از مدت ها پیش وجود داشته اند و تنها به عصر حاضر محدود نمی شوند اما امروزه به دلیل بیشتر شدن اخبار جعلی، این موضوع بیش از پیش مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است.

چرا اخبار جعلی تولید و منتشر می شوند؟
به صورت دسته بندی شده هشت علت اصلی وجود دارد.
1.    روزنامه نگاری ضعیف
2.     طنز
3.     تحریک کردن یا دست انداختن
4.     تعصب شدید
5.     جانبداری
6.     منافع اقتصادی
7.     تاثیر سیاسی
8.     تبلیغات (سلطانی فر , سلیمی, & فلسفی, 1396, ص. 54).
از مهم ترین دلایل تولید و انتشار و اخبار جعلی، ایجاد جنگ روانی است. تولید کنندگان این اخبار، سعی در تاثیر گذاری بر افکار جامعه را دارند. جنگ روانی به طور غیر مستقیم بر روی افکار تاثیر می گذارد و اطلاعاتی که می خواهد را در فکر افراد تزریق می کند. این موضوع تاثیر روانی بر افراد گذاشته و کنترل کردن آن ها را در مسیر اهداف خود سهل تر می کند.
نهاد¬ها، سازمان ها و... در پی انتشار اخبار جعلی سعی در پنهان کردن واقعیتی را دارند که به ضرر آن ها بوده و برای سود خود دست به تغییر در واقعیت می زنند. مانند انتشار اخبار کذب درباره ی هیلاری کلینتون که به گفته ی خودش منجر به شکست او در انتخابات ریاست جمهوری سال 2016 ایالات متحده ی آمریکا شد.
اما شاید محسوس ترین دلایل در این روزهای جنگ و نابرابری، رقابت میان کشورها و حکومت هاست. حاکمان برای جلوه دادن آنچه نیست و پنهان کردن آنچه که هست، در میان رقیبان دست به تحریف واقعیت و نشر اکاذیب می زنند.
دایس، تولید برخی از مصادیق اخبار جعلی را ناشی از اهداف استراتژیک و تولید برخی دیگر را نتیجه ی ظهور رسانه های اجتماعی و جایگزینی سرعت و کمیت به جای دقت و کیفیت دانسته است. شاکموت نیز اخبار جعلی ناشی از خطا و اخبار جعلی مبتنی بر فریب هدفمند را از هم تفکیک کرده و در ارتباط با تولید اخبار جعلی به نقش عواملی همچون تغییرات استاندارد خبری، کاهش مقررات و پیشرفت تکنولوژی ها اشاره می‌کند. وی انگیزه های مالی و کسب قدرت را در تولید خبر جعلی مؤثر میداند (سلطانی فر , سلیمی, & فلسفی, 1396).

نقش رسانه هاي مجازي درايجاد شايعه و تخريب امنيت اجتماعي
در سال هاي اخير، رسـانه هاي مجازي نقش بسـيار مهمـي در ارائه و اجـراي برنامه هاي سياسـي – امنیتی و  بسترسـازي افكار عمومـي و تأمين امنيت عمومي ايفا مي¬كنند. آنچه مسـلم اسـت اينكه، فضاي مجازي با توجه به توسـعة كمي و كيفـي كـه يافته اند، در عمـل مي¬توانند هم فرصت و هم تهديدي بـراي دوام و قوام امنيت اجتماعي باشند. به تعبيري مي¬توان گفت؛ در گردونة رسـانه¬هاي مجازي، انسـان ها تولدي تازه مييابند و ارزش ها، عادات و انديشـه هاي جديدي مي آموزند. رسـانه ها تأثير شـگرفي بر افكار و عقايد عمومي ميگذارند. كاري كه همة قوا و همة سـازمان¬ها در عرض يك سـال انجام مي¬دهند، رسـانه اين زمان را به يك دهم ميرسـاند (دانش, شواخی زواره, & عظیمی, 1398).

هفت گانه ی جعل
اطلاعات جعلی در  دنیا توسط بسیاری از کارشناسان علوم ارتباطات به هفت دسته تقسیم می شوند:
1.    محتوای طنز: هدف آن آسیب رساندن نیست ولی ظرفیت فریب کاری دارد.
2.    محتوای مغلطه آمیز: استفاده گمراه کننده از اطلاعات برای دسیسه پردازی را شامل می شود.
3.    محتوای تقلیدی: از منابع واقعی تقلید می شود.
4.    محتوای ساختگی: 100 درصد کذب است و برای آسیب رساندن و فریب کاری تولید می شود.
5.    ارتباطات جعلی: هنگامی که تیتر، محتوای بصری یا توضیحات، متن را پشتیبانی نمی کنند.
6.    بافت/بستر جعلی: هنگامی که محتوای واقعی با اطلاعاتی در بافت جعلی ارائه می شود.
7.    محتوای دستکاری شده: هنگامی که متنی واقعی برای فریب کاری دستکاری می شود (سلطانی فر , سلیمی, & فلسفی, 1396, ص. 53)

چرا مردم اخبار جعلی را باور می کنند؟
اخبار جعلی هدفمند، با تاثیرگذاری بالایی تولید می شوند. چرا که باید احساسات و هیجانات افراد را مورد هدف قرار دهند تا بتوانند کنش های افراد را کنترل کنند. آن¬ها اقتضای شرایط و احساسات مخاطب را مورد سنجش قرار می دهند و با استفاده از آن، افراد را ترغیب به باور خبر خود می کنند. گاها دیده شده که افراد جامعه دچار سختی ها و چالش های بسیاری شده اند و در این شرایط سخت، انتشار خبر دروغین حاوی مطلبی شاد و امیدوار کننده می تواند تاثیر بسیار زیادی بر افراد داشته باشد. در شرایطی دیگر تولید کنندگان اخبار جعلی برای کاهش میزان آشوب در جوامع، دست به تولید اخبار و آمار غلط می زنند. به عنوان مثال در شرایط بحرانی شیوع ویروس کرونا، وزارت بهداشت در آمار تعداد کشته های خود، دست به تغییر می زند و تعداد آن را کم تر از آنچه که هست اعلام می کند چرا که با این کار قصد دارد هراس و نا امیدی را بین افراد جامعه کاهش دهد.
علت مهم دیگر، نا آگاهی افراد است. انسان ها وقتی توانایی شناخت موضوعی را داشته باشند و نسبت به آن آگاه باشند، کم تر دچار تاثیرپذیری و اشتباه می شوند. افراد در مورد صحت یک موضوع، تحقیق یا بررسی انجام نمی دهند و همان اخبار جعلی را به راحتی و بدون سوال می پذیرند. در تبلیغات نیز این موضوع بسیار مشاهده می شود. به عنوان مثال در تبلیغ داروی رفع دائمی سفیدی مو، افراد مطلع در مورد شرایط فیزیولوژی خود تحقیق می کنند، از معتبر بودن مجوز دارو مطلع می شوند و درباره ی آن محصول اطمینان حاصل می کنند. اما دیگر افراد تحت تاثیر جذابیت های بصری و محتوایی تبلیغ شده،  بی درنگ آن را خریداری می کنند. افزون بر آن، از دیگر دلایل عدم تحقیق و پژوهش، نبود وقت و زمان کافی برای این کار است.

اقدامات انجام شده برای مقابله با اخبار جعلی
گوگل بخشی به نام فکت چک را به نتایج جست و جوی خود اضافه کرد . این سرویس با بررسی دیگر منتشر کنندگان خبر، از صحت آن آگاه می شود. البته که این اتفاق باعث حذف تمامی اخبار جعلی نشده. زیرا که گوگل همواره قصد دارد بیشترین اخبار را در خود منتشر کند.
شرکت فیس بوک نیز اعلام کرد که در جهت کنترل اخبار جعلی تمرکزش بر سه حوزه اصلی است.
1.    ایجاد اختلال در مشوق های اقتصادی برای تولید کنندگان اخبار جعلی
2.    ارائه محصولات جدید برای جلوگیری از انتشار اخبار جعلی
3.    کمک به مردم برای تصمیم گیری آگاهانه تر در مواجهه با اخبار جعلی (سلطانی فر , سلیمی, & فلسفی, 1396, ص. 57)
فیس بوک هم چنین آموزش هایی در جهت تشخیص اخبار جعلی را برای کاربران خود انجام داد. توئیتر نیز در حال آماده سازی بخشی است که توئیت های حاوی اخبار جعلی را شناسایی کند. هم¬چنین اتحادیه اروپا  به دنبال این موضوع، آموزش هایی در زمینه شناسایی این اخبار در مدارس خود انجام می دهد تا بتواند سواد رسانه ای را در میان دانش آموزان ترویج کند.
از جمله پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده، پژوهش های دانشگاه کمبریج در ابداع ابزار های روان شناسانه برای هدف گرفتن تحریف واقعیت است.

راه های مقابله با اخبار جعلی
مهم ترین وظیفه ما در برابر اخبار جعلی آن است که هر خبر یا اطلاعاتی را که دریافت می کنیم، در مورد واقعیت و صحت آن فکر و آن را مورد بررسی قرار دهیم. همچنین نباید قبل از اطمینان کامل به خبری، آن را به اشتراک گذاشته و به بازنشر آن کمک کنیم و بالا بردن سواد رسانه ای از موضوعات پر اهمیت در کاهش تولید اخبار جعلی است.
ابتدا در نظر داشته باشید که هر رسانه ای در مسیر منافع خود گام بر می دارد. این موضوع خود دلیلی بر ایجاد شک و تردید به صحت خبر است. سواد رسانه ای نوعی مهارت و درک شناختی و معرفتی است که بر اساس آن، مخاطب می تواند به شناخت تولیدات متنوع رسانه ای در عصر حاضر و در زمینه های مختلف وسایل ارتباط جمعی پی ببرد. سواد رسانه در انسان توانایی تشخیص دروغ از حقیقت را اعطا می کند و همواره کمک می کند که راحت تر اخبار را اعتبار سنجی کند. (حسنی دخت, 1399).

نتیجه گیری
در قرن 21، جوامع بیش از پیش تحت تاثیر اخبار و وقایع قرار می گیرند. این موضوع باعث افزایش تولید اخبار و اطلاعات شده و همچنین با پیشرفت تکنولوژی، سرعت انتشار خبر بسیار بالا رفته است چرا که هر فرد به مثابه یک تولید کننده و دریافت کننده خبر، می تواند نقش بپذیرد.
پدیده ای به نام اخبار جعلی "در زمان تولید خبرهای زیاد" رشد کرده و به دغدغه ی بزرگی برای جوامع بشری تبدیل شده است. خبر جعلی، سبب تولید اخبار غیر واقعی و کذب شده و همواره سعی در تحریف رویداد های واقعی داشته است و هم چنین باعث از بین رفتن اخلاق رسانه ای می شود. زیرا رسالت خبر، اطلاع رسانی واقعیات است و با ظهور اخبار جعلی فضای رسانه ای و عمومی را به دروغ مسموم می کند.
اما سوال اصلی این است که چگونه اخبار جعلی را شناسایی کنیم؟
در واقع اصلی ترین جواب، بالا بردن سطح سواد رسانه ای است. هم از نوع محتوا و هم تصاویر. از قبول کردن و پذیرفتن اخبار، بدون در نظر گرفتن پیشینه و منابع موثق دوری کنید و هیچ خبری را بدون فکر و تحقیق نپذیرید. هم چنین از خبرگزاری ها انتظار می رود که در برابر تعهد خود به اطلاع رسانی درست، استوار بمانند و بدون توجه به ضرر و زیان خود، اخبار را آن گونه که هست، به مخاطب انتقال دهند.
           
منابع

ایرنا. (1396, اردیبهشت 14). بازیابی از http://www.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=.
حسنی دخت, س. (1399). تاثیر سواد رسانه ای در تشخیص اخبار جعلی. مدیریت رسانه, 45 تا 55.
دانش, پ., شواخی زواره, م., & عظیمی, ف. (1398). تاثیر شایعه فضای مجازی بر نظم و امنیت جامعه. دیدگاه پژوهی کارمندان شهرداری تهران. علوم خبری, 156تا175.
سلطانی فر , م., سلیمی, م., & فلسفی, س. (1396). اخبار جعلی و مهارت های مقابله با آن. علوم اجتماعی رسانه, 43 تا 70.
فلسفی, غ. (1398). مرگ حقیقت: چشم انداز اخبارجعلی و اطلاعات نادرست. رشد آموزش علوم اجتماعی, 44تا48.
فوکویاما, ف. (1396). حق با اینترنت نیست. دو ماهنامه اندیشه پویا.
مجدی زاده, ز., & موسوی حق شناس , س. (1399). چیستی و چرایی اخبارجعلی در عصر دیجیتال: فراتحلیلی کیفی. مطالعات میان رشته ای ارتباطات و رسانه, 93 تا 124.